وزارتخانه‌هایی که آثار باستانی را تخریب می‌کنند و سازمانی که نمی‌تواند دفاع کند
خبرگزاری تسنیم: استاد دانشگاه و سردبیر مجلة باستان‌شناسی و تاریخ می‌گوید: بسیار دیده شده است که وزاتخانه‌هایی از جمله نفت، نیرو و راه آثار باستانی بر خلاف قانون را تخریب می‌کنند و سازمان میراث فرهنگی در مقابل آنها منفعل عمل می‌کند.
به گزارش خبرنگار اجتماعی خبرگزاری تسنیم، آثار باستانی هویت فرهنگی و ملی یک کشور محسوب می‌شود که هر عقل سلیمی بر نگهداری از این آثار و حفظ آنها از خطرات احتمالی تاکید دارد. در تاریخی زندگی می‌کنیم که در آن جهان متحول شده است به طوری که بین تاریخ گذشته و دوره جدید شکاف افتاده و همه ملت‌ها این هراس را دارند که با میراث گذشته چه خواهد شد چرا که این میراث تکرارناشدنی هستند.
از طرفی در حال حاضر شرایط زندگی در همه دنیا از جمله ایرانِ ما تغییر کرده است به طوری که دو قرن پیش، سنت ما در درون زندگی ما زنده بود، اما بعد از قاجار و تحولات صنعتی این انقطاع در همه کشورها حاصل شد. لذا نگهداری از میراثی نمی‌توانیم آن را تکرار کنیم وظیفه ماست.
به گفته آتوسا مؤمنی، معاون میراث فرهنگی کشور در حال حاضر در کشور، 33 هزار اثر تاریخی ثبت‌شده در فهرست ملی کشور داریم که البته فقط برای 6 درصد از این میزان حریم حفاظتی در نظر گرفته شده است.
اینکه این حریم‌ها به چه میزان اهمیت دارند و می‌توانند در نگهداری آثار تاریخی نقش تعیین‌کننده‌ای داشته باشند موضوعی بود که با دکتر کامیار عبدی، استاد دانشگاه و سردبیر مجلة باستان‌شناسی و تاریخ به گفت‌وگو نشستیم. متن گفت‌وگوی وی با خبرگزاری تسنیم را در زیر می‌خوانید:
*تسنیم: در ابتدا بفرمایید که تعیین حریم برای یک اثر تاریخی چیست؟چه مراحل و چه اهمیتی دارد؟
عبدی: پس از تعیین عرصه برای یک محوطه باستانی که بر اساس آن ماهیت و وسعت محوطه باستانی از چند متر تا چند ده متر مشخص شد باید حریم مربوط به آن تعیین شود. حریم‌های محوطه، بنا به بافتی که محوطه باستانی در آن قرار دارد تعیین می‌شود یعنی اگر محوطه‌ای باستانی میان دشت باشد و تا کیلومترها اطراف آن آبادی یا مزرعه‌ای نباشد باستان‌شناس می‌تواند با دست بازتری حریم‌های محوطه باستانی را تعیین کند، در صورتی که برای محوطه‌ای که در میان یک شهر قرار دارد و مردم حتی به عرصه آن تجاوز و خانه‌سازی کرده‌اند، تعیین حریم و حتی عرصه محوطه با انواع و اقسام مشکلات روبه‌رو می‌شود. هر محوطه باستانی باید سه حریم داشته باشد:
حریم درجه یک: که معمولا توصیه می‌شود به مردم اجازه ساخت‌وساز یا دستکاری در آن داده نشود، بلکه سازمان میراث فرهنگی موظف است با کشت چمن یا بوته‌هایی که ریشه‌های عمیق ندارند و نصب تابلو به مردم هشدار دهد که در حال ورود به حریم درجه یک محوطه باستانی هستند. شعاع و محدوده حریم درجه یک بنا به صلاحدید باستان‌شناس و، همان گونه که آمد، براساس وضعیت محل است.
حریم درجه دو: حلقه دایره شکل دوم به دور محوطه، با فاصله‌ای با حلقه حریم درجه یک است که مردم اجازه دارند بدون استفاده از ماشین‌آلات سنگین در آن کشت و زرع کنند. باستان‌شناسان حتی در مواردی ساخت‌وساز سطحی را نیز در حریم درجه دو آزاد می‌گذارند، منتها به این شرط که ساخت‌وساز بدون پی‌کنی عمیق باشد و از یک طبقه بیشتر نشود.
حریم درجه سه یا «حریم بصری»: حلقه سوم به دور محوطه باستانی است که باستان‌شناسان معتقدند در آن اثری باستانی وجود ندارد، اما برای حفظ منظر اصلی و طبیعی محوطه باید آن را تعیین کرد و پاس داشت. ساخت‌وساز بناهایی تا حداکثر دو یا سه‌طبقه با پی‌کنی کم‌عمق و دیگر فعالیت‌های متعارف در حریم درجه سه آزاد است، اما از فعالیت‌های آلوده‌کننده و ساخت‌وسازهای حجیم – مانند کارخانه‌ها یا کارگاه‌های صنعتی و آپارتمان‌های مرتفع – در حریم درجه سه جلوگیری می‌شود.
با این توضیحات باید به این نکته اذعان داشت که تعیین حرایم یک کار اداری بیش نیست و برای تعیین آن، باستان شناسی را برای آثار تاریخی می‌فرستند و وی حریم درجه یک، دو و سه را برای آن اثر باستانی تعیین می‌کند. پس از آن، این موضوع برای تایید نهایی به قسمت‌های مختلف اداری می‌رود و پس از تایید نظر کارشناس، حریم مورد نظر تصویب می‌شود.
*تسنیم: آیا ممکن است تعیین حریم محوطه باستانی که توسط باستان‌شناس انجام شده است تصویب نشود؟
عبدی: معمولاً 99 درصد مصوب می‌شود مگر در برخی موارد که واقعاً مشکلاتی ایجاد شود. به عنوان مثال برای حریم اثر تاریخی شوش، ما چند ماه پیش با رئیس استان مشکلاتی را داشتیم که در نهایت از طریق رئیس سازمان میراث فرهنگی به رئیس استان نامه‌ای ارسال شد و این محوطه با درجات حریم ثبت شد.
*تسنیم: به نظر می‌رسد بودجه‌ای که برای تعیین و حریم برای استان‌ها در نظر گرفته می‌شود کافی نیست.
عبدی: ببینید! هر سال سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، به استان‌ها بودجه‌ای حدود 400 میلیون تومان به منظور خرید عرصه و حرایم می‌دهد اما این پول معلوم نیست خرج چه کارهایی می‌شود. از خرید ماشین جدید بگیرید تا ترمیم کاروانسراهای قدیمی، مگر اینکه کسی بیاید و پیگیری کند که نباید این پول را خرج کار دیگری بکنید.
مسئولان استان‌ها معمولا این موضوع را پیگیری نمی‌کنند که حریم‌ها خریداری شوند، از طرفی هم اکنون قیمت املاک بالا رفته است و در برخی موارد که اثر باستانی وسط شهر قرار دارد و اطراف و روی آن را ساخت و سازهایی داشته‌اند خرید حریم کار مشکلی می‌شود. به عنوان نمونه اثر تاریخی در اسلام آباد غرب وجود دارد که هم اکنون در وسط شهر است اما یک طرف آن بانک ملت طرف دیگر بانک تجارت و آن طرف هم پاساژ چند طبقه‌ای است که خرید آن ه زینه بالایی را می‌طلبد. از طرفی پولی که به مسئولان استان داده می‌شود به اندازه خرید دو یا سه خانه است، اما اگر پولی که به مسئولان هر استان سالانه می‌رسد مرتب در این زمینه صرف شود می‌توان هر سال بخشی از حریم را آزاد کرد اما در بسیاری از موار دیده نمی‌شود که اینگونه عمل شود؛ به عنوان مثال در شوش کنار اکروپل خانه ساختند و بالا رفتند و این اتفاق از زمان جنگ، مطرح بود و در آن زمان تعیین حریم اضطراری و دستور خرید خانه‌های اطراف داده شد اما نخریدند و الان قیمت‌های آن سر به فلک می‌گذارد؛ به طوری که سازمان میراث فرهنگی باید برای خرید آن بودجه یک سال خود را بگذارد.
لذا مشکل عدم ایجاد حریم برای برخی آثار باستانی، تلفیقی از پیگیری نکردن و اهمیت ندادن به آثار فرهنگی است. پس از تعیین حریم، سازمان میراث فرهنگی باید محوطه حریم را خریداری کند اما باید در نظر داشت که بودجه سازمان میراث فرهنگی کاهش یافته است و ازطرفی یکی از نکات بدی که آقای مشایی در سازمان میراث فرهنگی راه انداخت این بود که به روسای استان‌ها اختیارات مالی زیادی داد، البته بیش از حدی که توانایی آنها بود و از طرفی استان‌ها اختیارات فراوانی به دست آوردند لذا رئیس استان با خود می‌گوید می‌توانم با پول تعیین حرایم یک تپه را تعیین حریم و عرصه کنم و خانه‌های اطراف آن را بخرم یا اینکه یک نمایشگاه و نشست و گردهمایی برگزار کنم. در حالی که رئیس استان باید برایش مشخص باشد هر پولی را سر جای خودش خرج کند اما به دلیل عدم نظارت از بالا دست این اتفاق می‌افتد.
به عنوان مثال در مورد تپه ملیان در استان فارس، چند سال کار کردم، صاحبش را پیدا و سند آن را مشخص کردم، مسئولان سازمان قول دادند که تا سال بعد این محوطه را می‌خرند و آزاد می‌کنند، الان 10 سال از آن گذشته است و اتفاقی نیفتاده است لذا معلوم نیست این پول که برای تملک ملیان استان فارس بود کجا خرج شده است؟
*تسنیم: به نظر می‌رسد کار اصلی بعد از خرید حریم‌ها اتفاق می‌افتد؛ یعنی نگهداری و حفاظت از حرایم. در این زمینه چگونه عمل می‌شود؟
عبدی: بعد از خرید حرایم باید نظارت وجود داشته باشد و دورش فنس‌کشی و تابلو نصب شود و بعد به یگان حفاظتی میراث فرهنگی اعلام شود تا زمانی برای سرکشی به این محوطه باستانی و نظارت برای جلوگیری از عدم ساخت و ساز و موارد دیگر اختصاد داده شود که البته متاسفانه دیده می‌شود یگان حفاظتی میراث فرهنگی هم امکانات کمی برای سرکشی دارند.
*تسنیم: یکی دیگر از مشکلاتی که در این زمینه دیده می‌شود این است که متأسفانه در برخی موارد با وجود تعیین حریم، برخی سازمان‌ها اقدام به تخریب یا دست‌اندازی در این آثار می‌کنند.
عبدی: درست است. از مشکلات دیگر این است که سازمان میراث فرهنگی وقتی ملکی را تملک می‌کند به وزارت نفت، نیرو، راه و مسکن اطلاع نمی‌دهد که چنین ملکی تعیین حریم شده است و کسی حق ندارد لوله گاز یا ساخت و ساز در آن برای جاده‌سازی انجام دهد. اما متاسفانه نمونه‌های زیادی وجود دارد که این اتفاق افتاده است برای مثال بیشاپور استان فارس، محوطه‌ای است که می‌خواهندجاده آن را چند سال تعریض کنند در حالیکه در سال 1310 ثبت آثار ملی و حتی فنس‌کشی شده است و در آنجا باستان شناسان مستقر هستند ولی به راحتی وزارت راه، بلدوزور آورد و جاده‌اش را تعریض کرد.
متأسفانه وزارتخانه‌ها همیشه قدرتمند بوده و سازمان میراث فرهنگی همیشه منفعل عمل کرده است و طوری عمل کرده که درگیری با این سازمان‌ها و وزارتخانه ها ایجاد نشود. مثلا در حال حاضر در 500 متری چغارزنبیل استان خوزستان، وزارت نفت برای اکتشاف نفت در حال انفجار مین است که باید سوال کرد چطور امکان دارد چنین اتفاقی بیفتد و سازمان میراث فرهنگی حتی یک شکایت هم نکند. همچنین برای اکتشاف نفت در ارجان استان خوزستان نیز وزارت نفت می‌خواست از وسط آن لوله نفت بکشد هر چه ما و همکارانمان گفتیم که این آثار باستانی است میراث فرهنگی جواب داد ما نمی‌توانیم جلوی آن را بگیریم در حال حاضر این لوله‌ها از وسط این آثار باستانی رد شده‌اند و این محوطه را تخریب کرده‌اند.
چغازنبیل استان خوزستان
*تسنیم: آیا در این زمینه ما خلاء قانونی داریم؟
عبدی: خیر.در قوانین آمده است که هرگونه آسیب‌رساندن و تخریب آثار تاریخی جرم است و پیگرد قانونی دارد ولی متاسفانه کسی پیگیری نمی‌کند و بخش حقوقی سازمان میراث فرهنگی هم بیشترین هم و غم خود را برای منتقدین سازمان گذاشته است به جای اینکه وزارت نفت، راه و نیرو را سرجای خودشان بنشاند. متاسفانه بسیار کم دیده شده است که سازمان میراث فرهنگی از وزارتخانه‌ای شکایت کند. طبق قانون هرگونه عملی که ممکن است مشکلی برای آثار باستانی ایجاد کند غیر قانونی و خلاف است. در منطقه نقش‌رستم که مجموعه‌ای باستانی در روستای زنگی‌آباد واقع در شمال شهرستان مرودشت استان فارس ایران است و در فاصلهٔ 6 کیلومتری از تخت جمشید قرار دارد و یک اثر تاریخی بسیار مهم تلقی می‌شود حریم بصری در نظر گرفتیم که اگر کسی بخواهد عکسی از آن بگیرد پشت سر آن دکل نباشد، اما وزارت نیرو حتی بدون اینکه به میراث فرهنگی اطلاع دهد از جلوی آن تیربرق و دکل کشیده و الان نمی‌توانید به عنوان یک توریست یا باستان شناس عکسی بگیرید که در آن دکل برق نباشد اما آیا سازمان از آن شکایت کرده است؟
انتهای پیام/
