جدا شدن افغانستان از ایران در عصر قاجار، یک غلط مشهور تاریخی

به گزارش خبرنگار فرهنگی باشگاه خبرنگاران پویا، محمدکاظم کاظمی پژوهشگر و کارشناس فرهنگی، در یادداشتی به موضوع جدا شدن افغانستان از ایران اشاره کرده و می‌نویسد:

در ایران معروف است که در عصر قاجاریه و در جریان محاصرۀ هرات (1235ش) افغانستان از ایران جدا شد. این خطایی بزرگ است و یکسره تکرار می‌شود. حقیقت این است که در آن زمان فقط شهر هرات از تسلط ایران خارج شد و آن هم همیشه در تصرف ایران نبود. در آن زمان‌ها افغانستان حکومت مستقلی داشت که همان حکومت درانی (1124- 1218ش) و سپس خاندان محمدزایی (1218- 1357ش) بود و این دولت‌ها جزء دولت ایران یا دست‌نشاندۀ آن نبودند.

جالب است که همین کسانی که می‌گویند در سال 1235ش افغانستان از ایران جدا شد، قیام هوتکی‌ها و تصرف اصفهان به دست محمود هوتکی (1095ش) را یک تهاجم خارجی می‌دانند. خوب اگر افغانستان تا آن زمان بخشی از ایران بوده، پس چرا هوتکی‌ها را یک سلسلۀ ایرانی همانند صفوی‌ها و زندی‌ها و افشاری‌ها و قاجاری‌ها نمی‌دانید؟ اگر این طور است، پس این تهاجم خارجی نیست.

بگذارید قضیه را با یک توصیف بسیار اجمالی از جغرافیای تاریخی افغانستان شرح دهم. البته همین‌جا این را بگویم که در این تردیدی نیست که ایران نام کهن همه این سرزمین‌ها بوده و آن ایران بزرگ تاریخی و فرهنگی، همه این قلمرو را در بر می‌گیرد. با این تلقی از «ایران فرهنگی قدیم» ما هم موافقیم و افغانستان و بسیاری از مناطق دیگر را نیز بخشی از آن ایران می‌شماریم. ولی به نظر ما فرقی است بین آن ایران بزرگ تاریخی و مرزهای سیاسی کنونی ایران. و تطبیق این دو بر هم درست نیست.

موضوع دیگری که باید یادآوری کنم این است که ما هم می‌پذیریم که نام کشور «افغانستان» سابقۀ درازی ندارد و در واقع نام یک قوم است که به جبر تاریخ بر این کشور گذاشته شده و بسیاری از مردم افغانستان با این نام‌گذاری موافق نیستند. بسیاری از ما، نام «خراسان» را برای این کشور شایسته‌تر می‌شماریم و حتی بعضی‌ها برآن‌اند که نام کشور ما هم باید ایران می‌بود، یا لااقل با نام ایران تاریخی پیوندی می‌داشت.

به هر حال تا تهاجم مغول و سپس تیمور که اصلاً کشورها به شکل کنونی وجود نداشتند. از بعد تیمور، در افغانستان تیموریان هرات تسلط یافتند و در ایران صفویان و در هندوستان گورکانیان. بعد از سقوط تیموریان، افغانستان کنونی حکومت مستقلی نداشت، بلکه بین سه دولت صفویان، شیبانیان ماوراءالنهر و گورکانیان هندوستان تقسیم شده بود. در این مدت فقط بخش غربی افغانستان در تصرف صفویان بود که آن هم از ظهور هوتکیان به بعد به تدریج از تصرف آنان خارج شد و فقط هرات و نوار غربی باقی ماند که آن هم بعداً به دست ابدالیان افتاد.

پس تنها در یک مقطع زمان، یعنی از اوایل دورۀ‌ صفوی تا قیام هوتکیان در زمان شاه حسین صفوی، بخش‌های غربی افغانستان در تصرف دولت ایران بود و بس. بخش‌های شرقی در تصرف گورکانیان هند بود و شمال در تصرف شیبانیان ماوراءالنهر. و همه آنچه به نام «وابستگی افغانستان به ایران» معروف است، همین دورۀ کوتاه و همین قلمرو محدود است.

با ظهور نادر افشار، هوتکیان از اصفهان رانده شدند و سپس همه افغانستان و هندوستان برای مدتی کوتاه به دست نادر افشار افتاد. ولی با کشته شدن او (1126 ش) یکی از سرداران او به نام احمدشاه ابدالی در قندهار اعلام حکومت کرد و از آن پس نه تنها همۀ افغانستان کنونی، بلکه بخش‌هایی از ماوراءالنهر و پاکستان و هندوستان و کشمیر و بخش هایی از خراسان ایران هم تحت تسلط حکومت ابدالی بود. و این حکومت ابدالی هیچ‌گاه تحت تسلط دولت قاجار نبود، بلکه حتی با هم درگیر بودند.

سال‌ها بعد از احمدشاه درانی، بر اثر اختلاف‌هایی که در بین نوادگان او و سرداران محمدزایی رخ داد، هرات چند بار بین حکومت ایران و افغانستان دست به دست شد و در آخرین نوبت، به دست دولت افغانستان افتاد (1235 ش) که همین واقعه را در ایران به نام «جدایی افغانستان از ایران» می‌شناسند و حالا می‌بینید که چقدر خطای بزرگی است.

به هر حال باز هم این را تکرار کنم که بحث من چالش‌های سیاسی نیست، بلکه به یک خطای تاریخی اعتراض دارم و از همه دوستان بصیر و آگاه ایرانی خود دعوت می‌کنم که مانع رواج این خطا شوند.

انتهای پیام/