جهت‌گیری سیاست خارجی کشورها چطور تعیین می‌شود؟
سیاست خارجی در اکثر کشورهای دنیا توسط بالاترین مقام یا مرجع سیاست گذاری تعیین می‌شود و وزارت خارجه به عنوان مشورت دهنده و مجری سیاست خارجی عمل می‌کند.
گروه بین‌الملل خبرگزاری تسنیم- در دنیای در هم‌تنیده امروز تصمیم‌های دولت یک کشور بر کشورهای بسیاری اثرگذار است. بنابراین، مشخص کردن اینکه سیاست خارجی کشورها چگونه تعیین می‌شود مسئله‌ای حایز اهمیت است.
در ایران، چند روز پیش حضرت آیت الله خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب اسلامی عصر یکشنبه 12 اردیبهشت ماه خاطرنشان کردند سیاست خارجی در شورای‌عالی امنیت ملی با حضور مسئولان تعیین می‌شود و وزارت امور خارجه باید با شیوه‌های خود آن را اجرا کند.
این رویه در اکثر کشورهایی که تصمیم‌گیری‌های آنها با رویه‌های دموکراتیک تعیین می‌شود با اندکی تغییرات ثابت است به این معنا که سیاست خارجی یک تصمیم فرا حاکمیتی است و همه ارکان یک نظام درگیر تصمیم‌گیری‌های مرتبط با آن هستند. به عبارت دیگر، سیاست خارجی توسط بالاترین مقام یا مرجع سیاست گذاری تعیین می‌شود و وزارت خارجه به عنوان مشورت دهنده و مجری سیاست خارجی هستند.
در این گزارش، نحوه تعیین سیاست خارجی و عوامل اثرگذار بر آن را مورد بررسی قرار داده‌ایم.
آمریکا
در آمریکا طبق بند دوم قانون اساسی این کشور، تعیین سیاست خارجی مستلزم مشارکت شخص رئیس‌جمهور به عنوان رئیس‌جمهور، کنگره و عموم مردم است. با وجود این، اجرای سیاست خارجی حق ویژه رئیس‌جمهور و منصوبان او در قوه مجریه است. البته دستگاه سیاست‌گذاری خارجی آمریکا از نهادهای دیگری هم تأثیر می‌پذیرند که مهمترین آنها را در زیر آورده‌ایم.
- وزارت خارجه آمریکا
تا جنگ جهانی دوم، وزارت خارجه آمریکا و شخص وزیر خارجه مسئول مدیریت مسائل روابط خارجی بود. با این حال، از آن زمان به بعد با تصویب قانونی موسوم به «قانون امنیت ملی» نقش این وزارتخانه به مجری سیاست خارجی، تقلیل یافته است. (نگاه کنید به این منبع و این منبع)
طبق گزارش وب‌سایت «انجمن سیاست خارجی»، وزارت خارجه آمریکا اکنون مسئول مذاکره به نیابت از دولت آمریکا با دولت‌های خارجی و سازمان‌های بین‌المللی، دفاع از مواضع آمریکا در دنیا، گزارش‌دهی و تحلیل وضعیت کشورهای خارجی و نهادهای بین‌المللی نظیر سازمان ملل، نمایندگی مردم آمریکا و ارائه سیاست‌های فعلی آمریکا به دنیا، پیشبرد تجارت و سرمایه‌گذاری آمریکا و محافظت از شهروندان آمریکایی در خارج از مرزهای این کشور است.
- پنتاگون و نهادهای امنیتی
رئیس وزارت دفاع آمریکا یکی از اعضای کابینه رئیس‌جمهور آمریکا است. علاوه بر وزارت دفاع آمریکا در سال 1947 یک نهاد در سطح کابینه به نام «شورای امنیت ملی» برای کمک به رئیس‌جمهور جهت مدیریت و هماهنگی سیاست خارجی تشکیل شد.
شورای امنیت ملی شامل رئیس‌جمهور، معاون رئیس‌جمهور، وزرای دفاع و خارجه، رئیس ستاد مشترک ارتش است و ریاست آن را مشاور امنیت ملی کاخ سفید بر عهده دارد.
بعد از حملات 11 سپتامبر 2001، وزارتخانه جدیدی به نام «وزارت امنیت داخلی» تشکیل شده که نقض وزارتخانه‌های دولتی در مسائل سیاست خارجی را تغییر داده است. این وزارتخانه که 22 سازمان جداگانه را تحت نظر دارد اکنون نقش مهمی در سیاست‌گذاری در مسائل مربوط به تجارت، مسائل مرزی، مهاجرت و مسائل امنیتی به عهده دارد.
- دستگاه اطلاعاتی
«جامعه اطلاعاتی» آمریکا گروهی از سازمان‌های فدرال شامل سیا، آژانس امنیت ملی و آژانس اطلاعات دفاعی است. این نهادها، اقدام به گردآوری اطلاعات، ارزیابی دقت و وثوق آن و تبادل اطلاعات با تصمیم‌گیران سیاست خارجی می‌کنند.
- کنگره
کنگره در سیاست‌گذاری خارجی آمریکا نقش مهم و تعیین‌کننده‌ای دارد. کنگره از دو مجلس نمایندگان و سنا تشکیل شده است. عمده‌ترین وظایف و اختیارات کنگره قانونگذاری، اعلان جنگ، تصویب پیمان‌های خارجی، تأیید مقام‌های دولت فدرال، ابطال وتوی رئیس‌جمهور و استیضاح رئیس‌جمهور هستند که هر یک از این موارد به صورت مستقیم یا غیرمستقیم در تعیین سیاست خارجی آمریکا نقش دارند.
انگلیس
در انگلیس هم «اداره امور خارجه و کشورهای مشترک‌المنافع» یا همان وزارت خارجه مجری سیاست خارجی هستند. تعیین سیاست خارجی هنوز حق ویژه رسمی دستگاه سلطنتی است (منبع) اما توسط نخستوزیر و دیگر نهادها و سازمان‌های دخیل به نام او مشخص می‌شود.
اختیار انعقاد معاهدات و فسخ قراردادهای بین‌المللی میان انگلستان با سایر کشورها، فرماندهی نیروهای مسلح، انتصاب لُردهای مجلس‌‌اعیان انگلستان از میان اشراف و شخصیت های معروف، عزل و نصب نخستوزیر، انحلال پارلمان یا دعوت به تشکیل یا تعطیلی موقت پارلمان، تایید نهایی لوایح و طرح‌های مصوب پارلمان انگلستان، تایید و تنظیم سیاست خارجی انگلستان، تعیین عالی‌ترین مقام قضایی انگلستان و صدور فرمان‌عفو از جمله اختیارات ملکه انگلیس محسوب می‌شوند.
با وجود این، بسیاری از تصمیم‌ها در زمینه سیاست خارجی یا داخلی به نام ملکه اما توسط دولت، پارلمان و سایر نهادها اتخاذ و اجرا می‌شوند.
تا قبل از خروج انگلیس از اتحادیه اروپا، شورای اروپایی که شامل سران همه دولت‌های عضو این اتحادیه است سمت و سوی نهایی سیاست خارجی انگلیس را مشخص می‌کرد اما بعد از برگزیت سیاست خارجی اثرپذیری بیشتری از متغیرها و سیاست داخلی دارد.
آلمان
جمهوری فدرال آلمان یکی از کشورهای مرکزی اروپا و از اعضای اتحادیه اروپا، گروه 4، گروه 7، گروه 20 سازمان همکاری و توسعه اقتصادی و ائتلاف ناتو می‌شود. این کشور 229 مقر دیپلماتیک در سراسر دنیا دارد و با بیش از 190 کشور روابط دیپلماتیک دارد. آلمان به عنوان یکی از قدرت‌های اصلی در اروپا و مسائل جهان دانسته می‌شود.
سیاست خارجی در آلمان توسط دستگاهی متشکل از نهادها و بازیگران مختلف تعیین می‌شود که در زیر آمده است.
- کابینه فدرال
سه وزیر کابینه آلمان که در سیاست‌گذاری خارجی این کشور نقش دارند وزیر دفاع، وزیر همکاری‌های اقتصادی و وزیر امور خارجه هستند. البته اکثر وزارتخانه‌های دولت فدرال تا حدی در شکل‌دهی به سیاست خارجی نقش دارند به این جهت که حوزه‌های اندکی در سیاست‌گذاری هر دستگاه وجود دارند که هیچ ارتباطی با مسائل برون‌مرزی نداشته باشند.
در قوانین آلمان برای وزارت خارجه این کشور نقش هماهنگ‌کننده در نظر گرفته شد و سایر وزرای کابینه فقط با اجازه وزارت خارجه می‌توانند اقدام به مذاکره برای عقد توافقات و معاهدات کنند.
- پارلمان آلمان
پارلمان آلمان نقش نظارت بر سیاست خارجی بر عهده دارد. کمیته‌های پارلمان- به خصوص کمیته روابط خارجی مسائل مختلف مربوط به سیاست خارجی را مورد بررسی قرار می‌دهند. اجازه پارلمان برای تأیید معاهدات خارجی لازم است.
- سازمان‌های غیردولتی
طیف گسترده‌ای از سازمان‌های غیردولتی بر سیاست‌گذاری خارجی آلمان اثرگذارند. اندیشکده‌ها (مانند اندیشکده شورای روابط خارجی آلمان)، سازمان‌های لابی‌گری و برخی سازمان‌های دیگر برای اثرگذاری بر سیاست خارجی آلمان تلاش می‌کنند.
چین
«جمهوری خلق چین» با حدود یک میلیارد و چهارصدمیلیون شهروند پرجمعیت‌ترین کشور دنیا است. این کشور البته از نظر وسعت نیز از جمله پنج کشور وسیع جهان است که 9٫6 میلیون کیلومتر مربع وسعت دارد و از نظر وسعت خاکی سرزمینی هم در رتبه دوم جهان قرار می‌گیرد.
مجری سیاست خارجه چین، وزارت خارجه این کشور است. با این وجود، وظیفه تعیین مشی سیاست خارجی به عهده نهادی موسوم به «کمیسیون مرکزی امور خارجی» است.
این کمیسیون ظاهراً نقش حزب کمونیست چین در تعیین سیاست خارجی این کشور را افزایش می‌دهد. کمیسیون امور خارجی در واقع مشاور حزب مرکزی در خصوص سیاست‌ها و هماهنگی اجرای آنها در میان تمامی وزارتخانه‌ها و ادارات است.
سیستم انتخاباتی در چین به صورت سلسله‌مراتبی است و مجالس گوناگونی از سطوح محلی تا ملی در این کشور نقش دارند که در همه آنها رویکردهای پرقدرت کمونیستی برجسته است. اعضای کنگره‌های محلی خلق با رای مستقیم مردم انتخاب می‌شوند، اما اعضای کنگره‌های رده بالاتر فقط با رای اعضای کنگره رده پائین خود انتخاب می‌شوند. نظام سیاسی چین به نحو چشمگیری تمرکززدا توصیف می‌شود و مقامات استانی و محلی از خودمختاری قابل توجهی برخوردار هستند. در عالی‌ترین سطح مجالس چین نیز «کمیته دائمی پولیت‌بوروی حزب کمونیست» قرار دارد که مهمترین رکن تصمیم‌گیری کلان این کشور به شمار می‌رود.
از نظر قانونی «مجلس ملی نمایندگان خلق» عالی‌ترین نهاد قانونگذاری چین است که با نزدیک به 3 هزار نماینده، بزرگترین پارلمان دنیا محسوب می‌شود. اعضای مجلس ملی برای یک دوره پنج ساله انتخاب می‌شوند و اجلاس سالانه آنها به طور معمول به مدت 10 تا 14 روز برگزار می‌شود. گفتنی است این مجلس فاقد قدرت تصمیم‌گیری واقعی است و در عمل وظیفه تأیید تصمیماتی را بر عهده دارد که پیشتر در نهادهای اجرایی دولت و رده های بالای حزب کمونیست نهایی شده است.
اما از دهه 1990 به بعد، این مجلس تاحدودی جایگاه متناسب‌تری را کسب کرده و به عنوان مرجعی برای میانجی‌گری و حل و فصل اختلافات جناح‌های مختلف حزب کمونیست و دولت نیز ایفای نقش می‌کند.
رئیس جمهوری چین به عنوان عالیرتبه‌ترین مقام، ریاست کشور را در اختیار دارد. نخستوزیر نیز رئیس حکومت است و هیات دولتی را تعیین و اداره می‌کند که از وزیران و پنج معاون نخستوزیر تشکیل می‌شود.
در عمل معمولا دبیرکل حزب کمونیست به عنوان رئیس جمهوری انتخاب می شود که رهبر واقعی این کشور است. همچنین مهمترین تصمیمات کشور در کمیته دائمی «پولیت‌بورو» حزب کمونیست گرفته می‌شود.
بررسی این موارد به عنوان نمونه نشان می‌دهد سیاست خارجی در اکثر کشورهای دنیا توسط بالاترین مقام یا مرجع سیاست گذاری تعیین می‌شود و وزارت خارجه به عنوان مشورت دهنده و مجری سیاست خارجی عمل می‌کند.
انتهای پیام/
