روایتی از نقش و نگارهای امام رضایی/ چشم‌نوازی نگار قلمدان‌های لاکی در موزه ملی ملک
گروه استانها-قلمدان‌های تاریخی ناگفته‌های بسیاری در خود دارند؛ از کاتبان و خوش‌نویسانی که قلم‌های هنرآفرین‌شان را در پستوی جان این قلمدان‌ها می‌گذاشتند یا از نقاشان و نگارگرانی که با هنر خویش، نقش‌های رنگ به رنگ بر تن آنها می‌نگاشتند.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از مشهدمقدس، قلمدان‌های تاریخی ناگفته‌های بسیاری در خود دارند؛ از کاتبان و خوش‌نویسانی که قلم‌های هنرآفرین‌شان را در پستوی جان این قلمدان‌ها می‌گذاشتند یا از نقاشان و نگارگرانی که با هنر خویش، نقش‌های رنگ به رنگ بر تن آنها می‌نگاشتند.
بخشی از این ناگفته‌ها و روایت‌ها را می‌توان از تن پرنقش و نگار قلمدان‌های لاکی موزه ملی ملک، نخستین موزه وقفی- خصوصی کشور دریافت. قلمدان‌هایی که بیشترشان در پرتوی سنت‌های نیکوی وقف و اهدا، گردآوری شدند و در کتابخانه و موزه ملی ملک، بزرگترین موقوفه فرهنگی آستان قدس رضوی در پایتخت نگهداری می‌شوند. در این گزارش، مجموعه قلمدان‌های لاکی گنجینه ملک و نفایس آن معرفی می‌شود.
حکایت شکل‌گیری قلمدان‌ها
در گذشته‌های دور همه مردم از توانایی نوشتن بهره‌مند نبودند، بنابر این افراد باسواد از جایگاه ویژه‌ای در جامعه برخوردار بودند. از طرف دیگر، ابزار کتابت هم یک وسیله همگانی نبود. در این بین، نیاز به وسیله‌ای بود تا این ابزار در آن نگهداری و حفظ شود. بدین ترتیب، همراه قلم، قلمدان‌هایی از مواد گوناگون همچون فلز، عاج، چوب، خمیرکاغذ و پاپیه ماشه ساخته شد.
اگرچه ابتدا قلمدان‌ها با سادگی شکل گرفتند، اما روح زیبایی‌دوستی ایرانیان موجب شد تا این وسیله ساده با خلاقیت و زیبایی هنردست استادکاران پیوند بخورد و به اثری هنری ارزشمندی تبدیل شود. وجود قلمدان‌های متنوع، از قلمدان‌های فلزی مزین به حکاکی و زرکوبی، قلمدان‌های چوبی مشبک، منبت و نازک‌کاری شده تا قلمدان‌های لاکی با نقوش مختلف، نشاندهنده توجه و ذوق هنرمندان به قلمدان‌سازی است. البته همیشه هنر ایرانی، یک هنر کاربردی بوده و هنر قلمدان‌سازی هم در این راستا متولد شده است.
پیوند هنر پاپیه ماشه و نقاشی لاکی
قلمدان‌های لاکی، از جنس پاپیه ماشه یا لایه‌های کاغذی است. پاپیه ماشه یا نقاشی زیرلاکی از جمله هنرهایی است که امروزه کمتر به آن توجه می‌شود. ماده اصلی پاپیه ماشه، خمیر کاغذ یا لایه‌های بهم چسبیده کاغذ است که روی قالبی ویژه، بیشتر از جنس چوب، جای می‌گیرد که پس از خشک شدن، آن را از قالب اولیه جدا و پس از صیقل دادن، سطح آن را با لایه‌ای از ماده‌ای مانند گچ نقاشی آغشته می‌کنند. هنرمند سپس به سلیقه خود آن را تزیین و نگارگری می‌کند. نقاشی روغنی یا لاکی هم پیشینه‌ای طولانی دارد و در ایران رشد، تکامل و رواج یافته است.
البته اوج خودنمایی آن در عرصه‌هایی به چشم می‌آید که با دین و مفاهیم دینی مرتبط شده است چنان که از پاپیه ماشه برای ساخت جلدهای روغنی، صندوقچه جواهرات، قاب آینه، رحل قرآن و قلمدان استفاده شده است. در واقع هر کدام از این اشیا با استفاده از لایه‌های کاغذی ساخته شده و سپس با نقاشی لاکی تزیین شده است.
نگهداری 93 قلمدان لاکی
مجموعه قلمدان‌های لاکی گنجینه کتابخانه و موزه ملی ملک روایتگر زیباترین زمینه پیوند هنر پاپیه ماشه و نگارگری و خوش‌نویسی است. در حال حاضر 93 قلمدان لاکی در این گنجینه نگهداری می‌شود که از این آثار، نزدیک به 20 قلمدان در پشت ویترین‌های شیشه‌ای تالار آثار لاکی موزه ملی ملک خودنمایی می‌کند.
قدمت تاریخی این آثار به صفویه، افشاریه، زندیه و قاجاریه می‌رسد. اگرچه بیشتر قلمدان‌های لاکی این موقوفه در پرتوی علاقه و همت حاج حسین آقا ملک، بنیانگذار و واقف کتابخانه و موزه ملی ملک گردآوری شده است، اما در گذر زمان آثار دیگری هم توسط دیگر نیک‌اندیشان کشور به این موزه اهدا شده است که می‌توان از بانو عزت‌ملک ملک؛ دختر بزرگ حاج حسین آقا ملک، بانو ایران دستغیب و علی حجت‌زاد نام برد. همچنین تعدادی قلمدان در راستای احیا و تسریع امر واقف مجموعه توسط مؤسسه کتابخانه و موزه ملی ملک خریداری شده است.
قلمدان‌های گنجینه ملک از نظر نوع موضوع هم بسیار متنوع هستند و نقش و نگارهایی در موضوعات رزمی، بزمی، مجلس درس، تشعیری و تذهیبی بر روی آنها به چشم می‌خورد. این طرح و نقش‌‌ها به قلمدان‌ها ارزش خاصی بخشیده بنابر این قلمدان‌ها به‌طور معمول با نام قلمدان‌نگاران شناخته می‌شوند. از جمله قلمدان‌نگاران بنام آثار این گنجینه می‌توان به عباس شیرازی، لطفعلی شیرازی، محمد باقر، محمد صادق و محمد زمان اشاره کرد.
معرفی قلمدان‌های نفیس
گنجینه ملک مملو از قلمدان‌های مختلف همچون شکارگاهی، منظره‌پردازی، عرفایی، گل و مرغ، گل و بوته و... است؛ آثاری که هر کدام روایتگر گوشه‌ای از فرهنگ و تاریخ این مرز و بوم است. قلمدان رزمی «جنگ چالدران» از جمله آثار لاکی نفیس موزه ملی ملک است. نگاره‌هایی از جنگ چالدران به همت استاد محمد باقر در سال 1161 قمری بر روی این اثر نقش بسته چنان که امضای طلایی‌رنگ «یا باقر العلوم 1161» در گوشه اثر قابل مشاهده است. محمد باقر در این سفارش پرکار دربار، نقشی با آبرنگ به شیوه پرداز، بر قلمدانی بزرگ رقم زده است. ساخت بدنه قلمدان هم به دستان هنرمند محمدهاشم، از قلمدان‌سازان بنام زندیه انجام شده است. او مُهر خود را به شیوه‌ای زیرکانه بر لبه پایینی بدنه قلمدان روی کاغذی از طلا حک کرده است.
قلمدان لاکی «دراویش»، از دیگر نفایس وقفی حاج حسین آقا ملک است که احتمالاً قدمت آن به دوره قاجار می‌رسد. تصویرهایی از شاعران، عارفان و صوفیان دوره‌های مختلف تاریخی از جمله سعدی، شمس تبریزی و مولوی بر روی آن قابل رؤیت است. همچنین می‌توان به قلمدان‌های لاکی با نقش پسر و خرگوش، مادر و فرزند، زندگی روستایی و... اشاره کرد. البته گل و مرغ در میان نقش‌هایی که هنرمندان قلمدان‌نگار در تاریخ آفریده‌اند، بیشترین فراوانی را دارد. شیوه اجرای طرح گل و نشستن پرندگان هر یک از سبکی حکایت دارد که در یک دوره تاریخی مرسوم بوده است. نمونه‌های متنوعی از این قلمدان‌ها در تالار آثار لاکی موزه ملی ملک به چشم می‌خورد.
کتابخانه و موزه ملی ملک در سال 1316 خورشیدی بر حرم مطهر حضرت رضا(ع) وقف شده است و در تهران، میدان امام خمینی، سردر باغ ملی، خیابان ملل متحد (میدان مشق) قرار دارد. خدمات این مجموعه در حال حاضر با توجه به شیوع بیماری کرونا در کشور به‌صورت غیرحضوری و با بهره‌گیری از ظرفیت‌های فضای مجازی به مخاطبان ارائه می‌شود. علاقه‌مندان برای آشنایی بیشتر با مجموعه قلمدان‌های موزه ملی ملک می‌توانند به بخش مجموعه آثار لاکی، در وب‌سایت این موقوفه به نشانی www.malekmuseum.org مراجعه کنند.
انتهای پیام/ی
