«نئوم» و «ذالاین»: اَبَرپروژه‌های محمد بن سلمان؛ رؤیاپردازی حاکم عربستان سعودی

به گزارش گروه بین‌الملل خبرگزاری تسنیم، «بزرگترین پروژه عمرانی جهان» در عربستان، «آغاز تحول عظیم در اقتصاد و جامعه عربستان»، «توسعه همه‌جانبه و حکمرانی نوین» با هدایت ولیعهد جوان، «حرکت به‌سمت اقتصاد پویا و غیرنفتی»، «کلان‌پروژه‌هایی با هدف زندگی در هزاره سوم و شهرهای هوشمند»، «نمونه‌ای از سیاست خارجی غیرایدئولوژیک و هوشمندانه و تعامل با همه کشورها و قدرت‌ها» اینها همه و همه توصیفاتی است که در چند سال اخیر در رسانه‌های مختلف فارسی‌زبان و افکار عمومی به‌طور مستمر تکرار می‌شود.

نگارنده اعتقاد ندارد عربستان سعودی، کشوری ایستاست و سودای پیشرفت ندارد یا در حال تحول نیست و تغییرات مهم و مختلفی را تجربه نمی‌کند. افزایش تلاش برای نیل به اقتصاد غیرنفتی، ساخت زیرساخت‌های مهم و در تراز جهانی، تلاش برای ارتقای تصویر بین‌المللی سعودی از طریق دیپلماسی ورزشی و رسانه، سودهای کلان نفتی و... مواردی نیستند که قابل انکار باشد؛ اما آنچه مهم است، واقعیات عینی و نه تصویرسازی رسانه‌ای است.

تصویرسازی برای بهبود چهره یک کشور، تا زمانی ماندگار و موفق است که با واقعیات عینی همخوانی داشته باشد، به همین دلیل نیز داعیه این یادداشت کوتاه این است که به‌خلاف بزرگ‌نمایی‌های رسانه‌ای و بازنمایی‌های عجیب و غریب از توسعه زیرساخت‌ها و کلان‌پروژه‌های عربستان در قالب سند 2030، این پروژه‌ها هنوز تا تبدیل شدن به یک دستاورد واقعی و عینی و البته محسوس، فاصله زیادی دارند و روند تحقق آرزوهای ولیعهد جوان محمد بن سلمان، به‌کندی پیش‌ می‌رود. این داعیه، البته به‌معنای توهم بودن تلاش عربستان برای تغییر نگاه‌ها به خود و تبدیل این کشور به یک کشور پیشرفتۀ غیرنفتی و دارای شهرهای هوشمند نیست.

ابتدا با پروژه موسوم به «نئوم» شروع می‌کنیم که قرار است نماد یک طرح بین‌المللی فوق‌آینده‌نگر در عربستان برای یک زندگی متفاوت باشد. نئوم که نمایانگر «آینده جدید» برای عربستان است، قرار است به‌عنوان یک ابرشهر نوین و هوشمند، متشکل از 4 شهر باشد: سنداله (Sindalah)، تروجینا (Trojena)، اکساجون (Oxagon) و لاین (LINE). هدف نهایی نیز ساخت کلان‌‌شهرهایی است که دارای فناوری هوشمند باشند، متناسب با تغییرات تولید و مصرف انرژی در جهان آینده ساخته شده باشند و می‌توانند حمل‌ونقل و زندگی نوینی را برای شهروندان عرضه کنند.

پروژه بلندپروازانه شهر لاین (LINE)، به‌طول ١٧� کیلومتر، ارتفاع 5� � متر از سطح دریا و عرض ٢� � متر، قرار است میزبان ٩ میلیون نفر باشد! شهری بدون ماشین و خیابان و دود، که با انرژی تجدید‌پذیر، امورات خود را می‌گزارد، اما دلایل متعددی وجود دارد که این پروژه‌ها مطابق با برنامه پیش نمی‌روند و ممکن است صرفاً در قالب تبلیغات و بازنمایی رسانه‌ای وجود داشته باشند و نه در قالب واقعیت روی زمین! این دلایل به‌شرح زیر هستند:

1. فقدان فناوری لازم: به‌اذعان منابع تخصصی و کارشناسی در حوزه عمران و شهرسازی و شهرهای هوشمند، هنوز فناوری لازم برای عینیت بخشیدن به رؤیای حکام سعودی به‌طور کامل در جهان وجود ندارد.[1] این‌که شهری بدون کربن و با قطار پرسرعت به‌طول 170 کیلومتر میزبان 9 میلیون نفر باشد، ایده‌ای جذاب است؛ اما هنوز فناوری بشری نمی‌تواند مدعی دستیابی به همه جزییات آن باشد و عربستان نیز به این فناوری دسترسی ندارد، همچنین در عمل، بزرگترین مشکل فنی که عربستان سعودی در نئوم با آن مواجه است، اتکا به کارگران ماهر خارجی است، موضوعی که بعید است در کوتاه‌مدت حل شود. ابهامات متعدد در مورد پیش‌بینی جمعیت ساکن در شهر لاین، نحوه خدمات حمل‌ونقل به ساکنان و حتی طراحی خطی آن[2] باعث شده است بسیاری از کارشناسان، آن را یک ایده غیرعملی بدانند.
2. علی‌رغم تأخیرها در ساخت نئوم، ولیعهد عربستان در ژانویه 2020 آغاز پروژه شهر لاین را اعلام کرد. این پروژه به‌دلیل اوضاع مالی وخیم در جهان (ناشی از درگیری‌های متعدد و البته بحران کرونا) مطابق برنامه‌ها پیش نرفته است.[3] لازم به ذکر است که بخش اعظم پروژه نئوم قرار بود در سال 2020 تکمیل شود، اما تصاویر ماهواره‌ای کنار مطالب افشاشده توسط رسانه‌ها، نشان می‌دهد فعلاً این ابرشهر شامل یک میدان 500متری است که در بیابان ساخته شده است که شامل چندین ردیف خانه، دو استخر و یک زمین فوتبال است، این میدان 500متری نیز محل زندگی کارکنان نئوم است!
3. گزارش‌های متعددی در مورد نقض حقوق بشر، اخراج اجباری ساکنان و قبایل و سرکوب مخالفان این پروژه‌ها منتشر شده است، در واقع، مخالفان پروژه که ساکنان اصلی مناطق اجرای این طرح هستند، به‌دلیل مخالفت، سرکوب، اخراج و زندانی شده‌اند[4] و کل پروژه به‌عنوان یک خیال و رؤیا و البته نمونه فساد عینی[5] توصیف شده است. کارشناسان و کارمندان این پروژه‌ها تأکید کرده‌اند که از نظر انجام کار واقعی، کم‌بازده‌ترین دوران حرفه‌ای خود را در این پروژه‌ها سپری کردند و فقط شاهد خرج پول هنگفت و بی‌بازده بوده‌اند، این امر کنار چالش اجتماعی، یعنی عدم همراهی جامعه عربستان را باید از مهمترین چالش‌های اجتماعی این طرح توصیف کرد.
4. چیزی که نئوم و چشم‌انداز 2030 را به‌طور کلی مبهم و غیرقابل دسترسی کرده است، این است که این طرح‌ها، از بالا به پایین و متمرکز هستند و تلاشی از سوی دولت عربستان برای هدایت اقتصاد در یک مسیر خاص به‌شمار می‌روند. منطقه ویژه اقتصادی (SEZ) با محیط قانونی و نظارتی منحصر به فرد، که نئوم قصد دارد یک نمونه از آن باشد، پیشتر در چین نیز تجربه شده است؛ در حالی که مناطق ویژه اقتصادی چین غیرمتمرکز بود، در عربستان سعودی بوروکراسی از بالا به پایین است و این امر نیز مشکلات زیادی در تحقق این رؤیا ایجاد کرده است، کارشناسان در همین راستا، نمونه چینی «شنژن» را مطرح می‌کنند، البته اصلاحات نهادی و شهرسازی جدید در شنژن توسط دولت مرکزی هدایت نشد، بلکه محصول منافع محلی و لابی نیروهای متنفذ محلی بود. شنژن پاسخی به تقاضای بومی بود، در حالی که نئوم تلاشی برای حل مشکلات سیاسی خاندان حاکم است.[6] در واقع، صرف تصویب معافیت‌های مالیاتی برای سرمایه‌گذاری منجر به ورود سرمایه خارجی برای حضور در این پروژه‌ها نمی‌شود، زیرا ماهیت پروژه‌های بلندپروازانه عربستان، دولت‌محور است و دهه‌ها وابستگی نهادی به دولت و پول نفت، تاریخ و واقعیت اقتصاد سیاسی این کشور را نادیده گرفته است.
5. ابهام در سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی که برای چشم‌انداز بلندمدت نئوم ضروری است، یکی دیگر از نقاط ضعف این پروژه‌ها است.[7] صندوق سرمایه‌گذاری سعودی نمی‌تواند همه مخارج این پروژه‌ها را متحمل شود و تحولات سیاسی و بین‌المللی نیز باعث می‌شود سرمایه‌گذاران خارجی با احتیاط بیشتری به این پروژه‌ها نگاه کنند، در واقع، چالش‌های مالی بزرگترین مانع برای پروژه‌های NEOM و The Line هستند، زیرا عربستان سعودی نتوانسته است موفقیت چندانی در جذب منابع مالی و سرمایه‌گذاری دولت‌ها و شرکت‌های خارجی به دست آورد. توان مالی عربستان به‌شدت به صادرات نفت وابسته است، بازاری که در سال‌های اخیر بی‌ثبات بوده است. در حالی که برنامه اولیه، «تکمیل نئوم تا سال 2030 با اختصاص 500 میلیارد دلار بود»، برخی گزارش‌ها حاکی از آن است که ممکن است این شهر تا سال 2050 هم تکمیل نشود، که احتمالاً هزینه‌ها را به‌میزان قابل‌توجهی افزایش می‌دهد، به‌همین دلیل، پیش‌بینی می‌شود که کل پروژه، از جمله شهر لاین، یک تریلیون دلار برای عربستان هزینه داشته باشد.[8]
6. تجربه‌های قبلی سعودی، چندان موفق نبوده است.[9] شهر اقتصادی ملک عبدالله (KAEC) تنها یکی از شش پروژه کلان‌شهر اعلام‌شده در سال 2005 بود که در نهایت ساخته شد، اما برای جذب سرمایه‌گذاران خارجی با مشکل مواجه شد. تا سال 2035، دولت عربستان قصد داشت 2 میلیون نفر را در این شهر سکونت دهد، اما تا حدود سال 2019، فقط 7000 نفر در این شهر ساکن بودند.

مجموعه دلایل فوق، نشان می‌دهد باید در قبال تحقق پروژه‌های بلندپروازانه عربستان سعودی محتاط بود. این کشور در حد و اندازه‌های خود توانایی دارد که توانسته است برخی تحولات زیرساختی مهم را در سرزمین خود ایجاد کند؛ اما اجرایی شدن کلان‌پروژه‌های مهم و میلیارد دلاری مانند «نئوم» و «ذالاین» ـ اگرچه ممکن است شاهد پیشرفت فیزیکی نیز باشند ـ با توجه به دسترسی این کشور به ثروت، فناوری و نیروی کار، چندان واقعی به‌نظر نمی‌رسند. در واقع، بیشتر با یک کار تبلیغاتی در مورد پیشرفت و روکشی از توسعه مواجه هستیم که قرار است مشروعیتی برای خاندان حاکم ایجاد نماید.

انتهای پیام/+