ویژگی‌های منحصر به فرد «امام» در نگاه قرآن و روایات
طبق آموزه‌های ناب اسلام، هیچ کجا خالی از امام نیست؛ چه در عوالم و چه در نشئات آینده امام حضور دارد و بلکه از جانب خداوند حاکم بر آنهاست.
به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، نهم ربیع الأول مصادف با سالروز آغاز امامت امام عصر عجل‌الله تعالی فرجه است. معمولاً وقتی به چنین ایام منتسب به امام معصوم می‌رسیم، به شادی می‌پردازیم و سعی می‌کنیم جامعه و اطرافیان را شاد کنیم و یا در محافل رسمی به جُنگ و جشنواره می‌پردازیم تا گفته باشیم کاری برای امام معصوم انجام دادیم که البته این جشن‌ها در جای خود بسیار پسندیده است؛ اما در این بین حلقه مفقوده‌ای وجود دارد که همان معرفت امام است؛ مسئله‌ای که یا اصلاً به آن پرداخته نمی‌شود و یا کمتر به آن اهمیت داده می‌شود. در این 40 سال که از پیروزی انقلاب اسلامی می‌گذرد، اتفاقاً جامعه بیشتر از گذشته مهیای درک مفهوم امامت و ولایت عترت بوده است و توقع بود که هر سال معرفتی بر شیعیان افزوده شود. اما وقتی در ایام آیینی مقابل قاب تلویزیون می‌نشینیم، با تکرار مکررات مواجهیم و کمتر شاهد ساخت فیلم‌ها و آثار فاخر هنری در زمینه معارف اهل بیت وحی؛ بوده‌ایم، یعنی بیشتر از آنکه به معارف عترت پرداخته شود روزگارمان به جُنگ و جشنواره گذشته، از این جهت است که در این 4-5 دهه تنها به ساخت معدودی از فیلم‌های تلویزیونی و سینمایی از زندگانی عترت اکتفا شده است.
در چنین شرایطی نیاز است از منبع قرآن که پیامبر صلی الله علیه و آله در قیامت از مهجوریت آن در امت خویش به خداوند گلایه می‌کند و از منبع احادیث عترت که به تبع مهجوریت قرآن، به انزوا کشیده شده، به معرفت امام معصوم بپردازیم. وقتی این حلقه‌های مفقوده معرفتی تکمیل شود، قابلیت تبدیل به فرم‌های مختلف هنری می‌یابد.
برای اینکه ببینیم در چه جایگاهی از معرفت امام قرار داریم، باید ببینیم امامت در نگاه قرآن و عترت چیست و ما تا چه حد نسبت به ویژگی‌های امام آگاهی داشتیم و به جامعه مؤمنین آگاهی رساندیم. امامت «شأن و مقام پیامبران و میراث اوصیاء و در یک کلام، خلافت خدا روی زمین است. امام، حلال خدا را حلال و حرامش را حرام و نیز حدود خدا را اقامه می‌کند. امام، ماه درخشنده و چراغ پرتوافکن و روشنایى تابنده و ستارۀ راهنما در ناپیدایىِ شبهاى ظلمانى و راهنماى هدایت و همچنین نجاتبخش از تباهى است. امام، یگانه دوران خویش است. کسى با او برابرى نکند و دانشمندى همسنگ او نباشد و نظیرى برایش پیدا نشود. منبع نبوّت است؛ در دودمانش عیبى نباشد و هیچ اصل و نسبدارى با او برابرى نکند. عالم به سیاست و سزاوار ریاست است، فرمانپذیرى از او واجب، قائم به امر خدا، و نصیحتکنندۀ بندگان خداست.» اینها گوشه‌ای از ویژگی‌ها و فضائل امام در کلام امام رضا علیه‌السلام بود که از نظرها گذشت.
اکنون که در ایام منتسب به امام عصر عجل‌الله تعالی فرجه قرار داریم؛ همین ویژگی‌های امامت را باید منتسب به ایشان بدانیم. حال به صورت دسته‌بندی شده به گوشه‌ای از مقام و منزلت امام معصوم می‌پردازیم.
ابتدا باید بدانیم که طبق آموزه‌های ناب اسلام، هیچ کجا خالی از امام نیست؛ چه در عوالم و چه در نشئات آینده امام حضور دارد و بلکه از جانب خداوند حاکم بر آنهاست. به چه استنادی؟ در ادامه می‌خوانیم:
کلمة الله:
یعنی آن زمان که از کلمة الله صحبت می‌شود، منظور آن دست از صفات منحصر به فرد خداست که خداوند عالم و آدم را متأثر از آنها خلق کرد؛ بنابراین فرمودند «نَحْنُ کَلِمَةُ اللَّه»؛ ما همان کلمة الله هستیم. این حقیقتی است که انبیاء و رسولان الهی در سیر رشد معرفتی خود به آن می‌رسیدند؛ از این جهت است که ذیل آیه «فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِماتٍ فَتابَ عَلَیْه؛ سپس آدم از پروردگارش کلماتى را دریافت کرد؛ و [خدا] او را توبه داد» فرمودند ما همان کلمات بودیم «نَحْنُ وَ اللَّهِ الْکَلِمَاتُ الَّتِی تَلَقَّاهَا آدَمُ مِنْ رَبِّهِ فَتابَ عَلَیْه» (بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج25، ص5) و در توضیح آن فرمودند آدم علیه‌السلام از خداوند به حق محمد، علی، حسن، حسین و فاطمه از خداوند درخواست توبه کرد «سَأَلَهُ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ فَاطِمَةَ، صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِمْ». (الکافی (ط - دارالحدیث)، ج15، ص684)
مشیت خدا:
تمام مشیت خداوند که در عالم جریان دارد، در اختیار امام معصوم است بلکه امام همان مشیت خداست. یکی از حکمت‌های این امر در نظام خداوند این است که انسان‌ها با دیدن رفتارهای او پی به خواست خداوند ببرند. امام کاظم علیه‌السلام در روایتی فرمود «إِنَّ اللَّهَ جَعَلَ قُلُوبَ الْأَئِمَّةِ مَوْرِداً لِإِرَادَتِهِ- فَإِذَا شَاءَ اللَّهُ شَیْئاً شَاءُوهُ.» یعنی خداوند قلوب ائمه را محل ورود اراده‌ی خویش قرار داده است؛ پس اگر خداوند، چیزی را بخواهد، آنها نیز آن چیز را می‌خواهند. سپس به آیه29 تکویر اشاره کرده، فرمود «همان‌گونه که خداوند عزّوجلّ می‌فرماید: وَ مَا تَشَاؤُونَ إِلَّا أَن یَشَاءَ اللهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ.» شما اراده نمی‌کنید مگر اینکه خداوندی که پروردگار جهانیان است، اراده کند. (تفسیر القمی، ج2، ص409) امام حسن عسکری علیه‌السلام نیز فرمود «قُلُوبُنَا أَوْعِیَةٌ لِمَشِیَّةِ اللَّهِ فَإِذَا شَاءَ شِئْنَا وَ اللَّهُ یَقُولُ وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّه»؛ یعنی قلوب ما ظرفت مشیت خداست؛ پس هنگامی که او بخواهد، ما می‌خواهیم، همچنان که فرمود وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّه.
علم به غیب و شهود و قیامت:
مشهورترین آیه در این باره آیات 26 و 27 سوره جن است، آنجا که فرمود«عالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلى غَیْبِهِ أَحَداً؛ إِلاَّ مَنِ ارْتَضى مِنْ رَسُولٍ» یعنی عالم غیب است و کسى را بر غیب خود آگاه نمی‌کند مگر رسولی که از او راضی باشد...» این آیه طبق نص روایات، به صورت خاص درباره پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت وحی علیهم‌السلام است. امام رضا علیه‌السلام در روایتی ذیل این آیه تصریح دارند که «فَرَسُولُ اللَّهِ عِنْدَ اللَّهِ مُرْتَضَى وَ نَحْنُ وَرَثَةُ ذَلِکَ الرَّسُولِ الَّذِی أَطْلَعَهُ اللَّهُ عَلَى مَا شَاءَ مِنْ غَیْبِهِ فَعَلِمْنَا مَا کَانَ وَ مَا یَکُونُ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَة...» یعنی رسول خدا صلی الله علیه و آله نزد خداوند مورد رضا هستند و ما وارثان آن مقوله از رسول هستیم، همان که خداوند او را از آنچه بخواهد از غیب مطلع کند؛ پس ما به گذشته و آینده تا روز قیامت علم داریم. ذیل این آیه در همین مضمون روایاتی دیگر در منابع وجود دارد. (بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد صلى الله علیهم، ج1، ص113) ضمن آنکه در زیارت جامعه کبیره به نقل از امام هادی علیه‌السلام می‌خوانیم «اصْطَفاکمْ بِعِلْمِهِ، وَ ارْتَضاکمْ لِغَیبِهِ»؛ یعنی خداوند شما را به علم برگزید و برای غیبش به شما رضایت داد.
در آیه‌ای دیگر می‌خوانیم «وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَیْبِ لا یَعْلَمُها إِلاَّ هُوَ وَ یَعْلَمُ ما فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ ما تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَةٍ إِلاَّ یَعْلَمُها وَ لا حَبَّةٍ فی ظُلُماتِ الْأَرْضِ وَ لا رَطْبٍ وَ لا یابِسٍ إِلاَّ فی کِتابٍ مُبین»؛ و کلیدهاى غیب، تنها نزد اوست. جز او [کسى] آن را نمی‌داند، و آنچه در خشکى و دریاست علم دارد و هیچ برگى فرو نمیافتد مگر [اینکه] آن را میداند، و هیچ دانهاى در تاریکی‌هاى زمین، و هیچ تر و خشکى نیست مگر اینکه در کتابى مبین است.» این آیه نیز در شأن پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت وحی علیهم‌السلام است. امام صادق علیه‌السلام فرمود وَ لا رَطْبٍ وَ لا یابِسٍ إِلاَّ فی کِتابٍ مُبین یعنی فَعِندَ عَلیٍ عِلم کل رَطبٍ و یابِسِ. یعنی نزد علی علیه‌السلام علم این مسائل است.«الصراط المستقیم إلى مستحقی التقدیم، ج1، ص211)
صاحب فضل:
امام از جانب خداوند صاحب تمام فضائل است؛ نه فضائل اخلاقی بلکه تمام مقولاتی که در عالم به عنوان فضیلت شناخته می‌شود و سبب برترین ایشان نسبت به سایر مخلوقات می‌شود؛ به عنوان مثال، از جمله مهم‌ترین فضائلی قرآنی امیر مؤمنان به تصریح روایت امام رضا علیه‌السلام آیه مباهله است که در آنجا امیر مؤمنان به عنوان نفس رسول و طبق روایات، نفس‌الله شناخته می‌شوند؛ (بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج10، ص: 350) لذا رسول خدا صلی الله علیه و آله در وصف فضیلت امیر مؤمنان فرمود «وَ هُوَ جَنْبُ اللَّهِ وَ نَفْسُ اللَّه». در زیارتنامه‌ای خطاب به ایشان می‌خوانیم «السَّلَامُ عَلَى نَفْسِ اللَّهِ تَعَالَى».
خلیفه خدا:
از دیگر مقامات امام، خلافت خداوند در زمین است؛ امام رضا علیه‌السلام فرمود «إِنَّ الْإِمَامَةَ خِلَافَةُ اللَّهِ وَ خِلَافَةُ رَسُولِهِ»؛ یعنی خداوند از مجرای امام و به وسیله او عالم را مدیریت می‌کند. در این فرآیند، امام واسطه است. در این نظام واسطه‌ای، هم خداوند عالم و آدم را به‌سوی امر خود پیش می‌برد و هم مخلوقات به واسطه امام از نعمات الهی بهره‌مند می‌شوند. در این باره احادیث متعددی نیز وجود دارد. امام صادق علیه‌السلام فرمود «بِنَا عُبِدَ اللَّهُ وَ لَوْلَانَا مَا عُرِفَ اللَّه»؛ یعنی به واسطه ما خداوند مورد عبودیت قرار می‌گیرد و اگر ما نبودیم، خداوند شناخته نمی‌شد. (بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد صلى الله علیهم، ج1، ص61) رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز فرمود «بِنَا یُسْتَجَابُ الدُّعَاءُ وَ یُدْفَعُ الْبَلَاءُ وَ بِنَا یَنْزِلُ الْغَیْثُ مِنَ السَّمَاء»؛ یعنی به واسطه ما دعا مستجاب و بلاء دفع می‌شود و به واسطه ما باران از آسمان می‌بارد. (تفسیر فرات الکوفی، ص258)
نکته حائز اهمیت آن است که تمام این فضیلت‌ها منحصر در زمان و مکان نیست بلکه اهل بیت وحی علیهم‌السلام در تمام زمان‌ها و مکان‌ها واسطه خداوند بر مخلوقات هستند. در این باره روایات بسیار زیادی در منابع وجود دارد و خود این امر نیز از برترین فضائل عترت شمرده می‌شود که قبلاً به برخی از این گزاره‌ها اشاراتی شد.
نور خدا:
یکی از جنبه‌های آسمانی ائمه علیهم‌السلام، بُعد نورانی ایشان است که در زیارتنامه‌ها به این جنبه اشاره شده است. این بُعد از وجود عترت در معارف شیعی با عنوان «خلقت نوری» یاد می‌شود. حاصل این احادیث ــ که تعداد آنها فراوان است ــ در بردارندۀ این معرفت است که خداوند انوار مقدس پیامبر صلی الله علیه و آله و بعد سایر اهل بیت وحی را میلیون‌ها سال قبل از خلقت آسمان‌ها و زمین ایجاد کرد؛ این انوار مقدس خداوند را به صورت عملی تسبیح و تقدیس می‌کردند. آن زمان که خداوند اراده کرد اولین بشر یعنی آدم علیه‌السلام را خلق کند، این انوار در عرش خداوند با عنوان «عالّین» شناخته می‌شدند و برای تمام ملائک و موجودات با همین نام شهرت داشتند؛ نشان به اینکه وقتی ابلیس از امر خداوند مبنی بر سجده بر آدم علیه‌السلام سرپیچی می‌کند، خداوند خطاب به او می‌فرماید «... أَسْتَکْبَرْتَ أَمْ کُنْتَ مِنَ الْعالین»؛ آیا تکبر کردی یا (تصور کردی) از عالین هستی؟ طبق روایتی از رسول خدا صلی الله علیه و آله عالّین پنج تن آل‌عبا بودند. (فضائل الشیعة، ص9) و طبق دیگر روایات از این انوار سایر انوار عترت ایجاد شدند. یکی از فرازهای مربوط به زیارتنامۀ امام رضا علیه‌السلام اشاره به همین جنبه از خلقت اهل بیت دارد؛ آنجا که می‌خوانیم «السَّلامُ عَلَیْکَ یَا نُورَ اللَّهِ فِی ظُلُمَاتِ الْأَرْضِ.» یعنی سلام بر تو ای نور خدا در تاریکی‌های دنیا.
حاصل آنکه، فضائل پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه علیهم‌السلام بی‌شمار است و در آینده نیاز است به فضائل قیامتی آن بزرگواران پرداخته شود. صراط مستقیم، سُبُل الله، عروة الوثقی، نور الله، وجه‌الله، حجت‌الله، آیات‌الله، عین‌الله، رجال الاعراف و ... از دیگر ویژگی‌های امام معصوم است که در نگاه جامعه مؤمنان در حد یکسری عبارات باقی مانده است. چنین مقامی را سزاوار است که صاحب شب قدر شود و خداوند امورات را به واسطه امام معصوم در عالم جریان دهد؛ از این جهت توصیه شده با سوره قدر با مخالفان ما محاجه کنید. چنین مقاماتی است که سبب جلب حسادت بدخواهان شد و 250 سال مقامی را غصب کردند که یک مورد از بی‌نهایت فضائل عترت را نه تنها واجد نبودند بلکه خباثت‌شان سبب شد تا اهل بیت علیهم‌السلام به مسلخ دشمنان بروند و گاهی به فجیع‌ترین شکل ممکن به قتل برسند؛ لذا خداوند خطاب به آنها فرمود «أَمْ یَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلى ما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِه»؛ یعنی آیا مردم (سران امت رسول الله) حسادت ورزیدند بر آنچه که خداوند از فضیلت خود به آنها (عترت) داد؟» از این جهت امام باقر علیه‌السلام فرمود «نَحْنُ الْمَحْسُودُونَ»؛ یعنی ما مورد همان‌ها هستیم که مورد حسدیم.
اما معرفت به این معارف عترت به ویژه امام عصر عجل الله تعالی فرجه سبب اصلاح ایمان و رفتار ما نسبت به آن وجود مقدس می‌شود. امامی که نور خداست، یعنی در همه جا حضور دارد و باید از نور او جهت رشد بهره برد. امامی که مجرای خداییِ خداوند است، یعنی باید برای عبودیت به سمت او رفت و خود را با او هماهنگ کرد. امامی که علم و حکمت خداوند را واجد است، می‌توان به او اعتماد کرد و بر او توکل و توسل کرد و از او خواست؛ نهایت آنکه امام خدا نیست بلکه از جانب خداوند صاحب هر فضیلتی است که در عالم وجود دارد.
انتهای پیام/
