فرسایش خاک تهدیدی خاموش اما جدی؛ هدر رفت خاک در زنجان ۴ برابر میانگین جهانی است

به گزارش خبرگزاری تسنیم از زنجان، فرسایش خاک فرآیندی منفی و غیر طبیعی است که در مناطق خشک و نیمه خشک بیش‌تر رخ می‌دهد، در این حال سرعت این پدیده مخرب بسیار بیشتر از تشکیل خاک است زیرا تشکیل یک سانتی‌متر خاک به طور متوسط بیش از 500 سال زمان نیاز دارد. حفظ خاک برای تامین امنیت غذایی از اهمیت بالایی برخوردار است و در دنیا بیش از هر چیز به موضوع حفاظت از منابع پایه همچون هوا، خاک و آب پرداخته می‌شود.

با این حال هیچ پدیده خاکی مخرب‌تر از فرسایش ناشی از آب نیست. از روزگاران دور انسان همواره زخم و تازیانه فرسایش خاک را به پیکره خود به همراه داشته و پیامد‌های آن سبب سوءتغذیه و گرسنگی شده است با این حال تهدید فرسایش خاک امروز شوم‌تر از هر زمان دیگری در تاریخ است زیرا کشاورزان مجبور هستند برای رفع نیاز‌های جمعیت، تولید محصولات کشاورزی را به بیش از دو برابر برساند. در این راستا زمین‌های حاصلخیز همواره مورد کشت قرار می‌گیرد و بسیاری از جنگل ها و مراتع جهت کشت مسطح می‌‌شود.

از سوی دیگر با قرار گیری بسیاری از نقاط بر روی سطوح شیب‌دار و اقدام به کشت در این سطوح هدر‌ رفت هر چه بیشتر خاک را در طول زمان سبب می‌شود، با این وجود چرای بی‌رویه دام یکی از مهمترین علل حذف پوشش گیاهی در مراتع شده و مشکل افزایش فرسایش خاک را بیشتر سبب می‌شود. از سویی دیگر تمام موارد ذکر شده سبب حذف پوشش گیاهی، افزایش سرعت حرکت رواناب‌ها متمرکز، کاهش سرعت نفوذ آب به خاک، از بین رفتن خاک حاصلخیز سطحی، کاهش کیفیت آب ذخیره شده در اثر رسوب حاصل را در پی دارد.

نتیجه این چرخه تخریب یا تنزل کیفیت اراضی، کم شدن حجم تولید و فقر در جامعه انسانی خواهد شد و این امر به نوبه خود دوباره سبب فرسایش پرشتاب خاک توسط استفاده‌های بیشتری از مردم نیازمند به تولید را در پی دارد. تنزل توان تولید مزارع، حذف جنگل‌ها و مراتع فقط بخشی از داستان تاسف بار فرسایش است است چرا که ذرات شسته شده توسط باد جابه‌جا می‌شود که در نهایت در جای دیگر همانند اراضی پست، رودخانه، نهر مخازن پایین رسوب می‌‌کند. خسارت زیست محیطی اقتصادی در مناطقی که مواد رسوبی حاصل از فرسایش تجمع یافته است، ممکن است به اندازه مناطق فرسایش یافته که خاک از آن جدا شده است، بیشتر باشد زیرا مواد خاکی جابه‌جا شده سبب مسائل آلودگی آب و هوا شده و هزینه سنگین اقتصادی و اجتماعی را به دنبال دارد.

با این حال استان زنجان نیز همواره مورد تهدید فرسایش آبی قرار گرفته و با چرای بی‌رویه دام، حذف پوشش گیاهی، شخم و کشت در اراضی شیب‌دار و تبدیل مراتع به دیم‌زار سالانه شاهد هدر ‌رفت میلیون‌ها تن خاک با ارزش از دسترس استان می‌شود که این عامل در نهایت می‌تواند سبب رانش زمین و از بین رفتن خاک حاصلخیز سطحی، آلودگی آب، خاک، هوا، بیابانی شدن اراضی، رسوب در پشت سدها و کاهش کیفیت آب ذخیره شده را به دنبال داشته باشد.

با این حال در استان زنجان مراتع به اندازه دو برابر ظرفیتشان سالانه چرای دام را تحمل می‌کنند که این خود مهمترین عامل در تخریب مراتع و تسریع فرسایش در نقطه نقطه استان است در حالی که اگر ورود دام به مراتع کاهش یابد تاثیر به‌سزایی در پیشگیری از فرسایش خاک خواهد داشت. از سوی دیگر افزایش راندمان تولید در واحد سطح، تهیه منابع پروتئینی غیر از گوشت قرمز، تبدیل دیم‌زار‌های کم بازده به علوفه‌های چند ساله، جلوگیری از تبدیل مرتع به مزارع، ممانعت شخم و شیار در اراضی شیب‌دار بسیار موثر در کنترل فرسایش خواهد بود. با این وجود بسیاری از موارد ذکر شده در استان آن طور که باید مورد توجه قرار نمی‌گیرد و این امر سالانه سبب تحمیل خسارت‌های بسیاری از لحاظ وقوع فرسایش و هدر‌رفت خاک حاصلخیز سطحی در استان می شود. 

اما سوال این است چرا با وجود اینکه مراتع استان ظرفیت لازم برای ورود دام تا حد معینی را دارند اما دو برابر ظرفیت چرا، ورود دام را متحمل می‌شوند؟ چرای بیش‌ از ظرفیت دام در مراتع چه تاثیری بر میزان فرسایش در استان نسبت به سطح کشور و جهان داشته است؟ اداره آبخیزداری استان آیا اقداماتی در راستای کنترل فرسایش به کار می‌گیرد؟

جعفر بیات معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان زنجان در گفت‌و‌گو با تسنیم اظهار داشت: فرسایش آبی به عنوان مهمترین تهدید هدر ‌رفت خاک در استان محسوب می‌شود که با انواع فرسایش‌های سطحی، بارانی، شیاری، خندقی و توده‌ای تحت تاثیر استان را تحت تاثیر قرار داده است.

وی افزود: عوامل بسیاری هدر رفت خاک را در استان سبب می‌شود که مهمترین علل آن قرار گیری قسمت اعظمی از نقاط استان در اراضی شیب‌دار و ورود غیرمجاز دام به مراتع است که در نهایت سبب حذف پوشش گیاهی می‌شود. از سوی دیگر جنس خاک و دخالت‌های انسان نیز تاثیر به‌سزایی در فرسایش خاک در این استان داشته است.

معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان زنجان با بیان اینکه متوسط میزان فرسایش در استان زنجان 13 تن در هکتار در سال است گفت: میزان فرسایش در سطح جهان دو تا سه تن در هکتار در سال است و در سطح کشور نیز کم‌تر از 10 تن در هکتار در سال است اما استان زنجان سالانه حتی نسبت به نرم کشوری فرسایش بیشتری را تجربه می‌کند.

وی با اشاره به اینکه در حد اعتبارات مصوب پروژه‌های حفاظت خاک در استان انجام می‌گیرد خاطرنشان کرد: در سال جاری 13 میلیارد تومان اعتبار جهت انجام این امر اختصاص یافته است اما با این وجود این میزان اعتبار نمی‌تواند در پیشبرد تمام اهداف موثر باشد.

بیات تصریح کرد: قریب به 800 هزار هکتار از مساحت استان زنجان تحت فرسایش شدید آبی قرار دارد با این حال شهرستان‌هایی همانند زنجان، ماهنشان، ایجرود، قیدار و طارم بیشتر مستعد وقوع فرسایش آبی هستند.

با این تفاسیر کاملاً مشخص است که در استان زنجان همه ساله با ورود غیرمجاز به مراتع و دخالت‌های انسانی حجم اعظمی از خاک که می‌تواند حاصلخیز بوده و در تامین نیاز غذایی جامعه موثر باشد از دسترس خارج می‌شود اما نکته تاسف‌بار این است که میزان هدر‌ رفت خاک در استان چهار برابر میانگین جهانی است حتی نسبت به نرم کشوری نیز در وضعیت بدتری قرار دارد، با اینکه باید یکی از مهمترین اقدامات اداره آبخیزداری ممانعت از فرسایش باشد و در راستای این امر اعتبارات لازم تخصیص یابد اما همواره نبوده و کمبود اعتبار سدی محکم در مقابل پیشرفت بسیاری از اقدامات محسوب می‌شود که در نهایت تاثیر منفی خود را سبب می‌شود. با این حال عدم ورود دام بیش از حد مجاز به مراتع می‌تواند تحت کنترل قرار گیرد و تا حدودی از فرسایش در استان کاسته شود اما این امر همچنان در نهایت بی‌توجهی قرار دارد و همت بیشتر ارگان‌های ذی‌ربط در این راستا را در سطح استان می‌طلبد.

انتهای پیام/ح